معرفی کتاب
کتاب شیمی عمومی 2 مورتیمر که تالیف آن را چارلز مورتیمر بر عهده گرفته است، یکی از کتابهای معتبر شیمی است که طی سالیان متمادی در بسیاری از دانشگاههای دنیا تدرسی شده و به اکثر زبانهای زنده نیز برگردانده شده است. طی سه دهه (1954 تا 1986)، شش ویراست از این کتاب منتشر شد و به طور مستمر مورد تجدیدنظر قرار گرفت. ویراست ششم را میتوان به سنگ گرانبهایی تشبیه کرد که طی سالهای متمادی تراش خورده و اکنون به صورت گوهری ارزشمند درآمده است.
نویسنده دانشمند کتاب، تبیین و ساده سازی مفاهیم شیمی را آماج اصلی خویش قرار داده است. بیش از 15 سال از ترجمه ویرایس ششم کتاب شیمی عمومی 2 مورتیمر گذشته است. استقبال بی نظیر اساتید، دبیران، دانشجویان و دانش آموزان کتاب را به تیراژی در حدود نیم میلیون رساند. به منظور ارائه چاپ بهتری از کتاب شیمی عمومی 2 مورتیمر، تصحیح برخی غلط های چاپی، بهبود شکلها و نمودارها و تغییر حروف چینی و صفحه آرایی کتاب، متن اولیه مورد بازبینی و تجدیدنظر قرار گرفت. اینک، متن اصلح شده کتاب با چاپی تمیزتز منتشر شده است.
در سال 1346 که به عنوان دانشجوی شیمی وارد مدرسه عالی پاریس شدم، برای هریک از درسهای شیمی جزوه کم حجمی وجود داشت که اغلب از یادداشتهای دوران دانشجویی اساتید یا از تقریرات ایشان در کلاس درس استخراج شده بود. در دانشگاههای دیگر نیز وضعیت مشابهی وجود داشت. خواندن آن جزوههای کذایی و گذراندن درس با نمره قبولی کار دشواری نبود، ولی از آن منابع کوچک و کهنه نمیشد به قلمرو شیمی جدید راه یافت. سرخوش از کسب نمرههای بسیار خوب و کسب عنوان “دانشجوی ممتاز”، ولی غافل از اینکه علم شیمی را به درستی نیاموخته بودم. در اواخر سومین سال تحصیل در دوره لیسانس از کلاس پر سروصدای شیمی عمومی استاد دکتر عبدالجلیل مستشاری که به تازگی از دانشگاه ایالتی میشیگان فارغ التحصیل شده و به مدرسه عالی پاریس آمده بودند، باخبر شدم.
هنگامی که به عنوان “مستمع آزاد” سری به آن کلاس زدم، استاد پرشور با بیانی رسا و جذاب را دیدم که شیمی عمومی مورتیمر تدریس میکردند. تمام بحثها برایم تازگی داشت. اگر چه اندکی دیر شده بود، ولی برای جبران کاستیها گذشته به سراغ اصل کتاب رفتم. سال بعد دکتر مستشاری کتاب شیمی عمومی (ویراست دوم) را به فارسی ترجمه کردند و در اختیار دانشجویان قرار دادند که با استقبال فراوانی روبرو شد.
اگر چه دوران فعالیت آموزشی و پژوهشی استاد در مدرسه عالی پاریس به پنج سال نرسید (1349 تا 1353)، اما تاثیر شگرفی بر جامعهعلمی ایران برجای گذاشت. درس او زمزمه محبت بود. کلاس درس را بسیار جدی میگرفت، با آمادگی کامل به کلاس میآمد و تمام لحظههای درس او پربار و جذاب بود. شمار زیادی از دانشجویانی که علم شیمی را از این استاد فرزانه و دلسوز آموختند به مدارج عالی تحصیلی رسیدند و اکنون در دانشگاهها و مراکز پژوهشی و صنعتی در ایران و خارج از ایران به تدریس و تحقیق مشغول هستند.
بعد از آن دوره کوتاه فعالیت آموزشی – پژوهشی، برخلاف میل خود که “عشق به تدریس داشت”، به عرصه فعالیتهای صنعتی و پژوهش درباره صنایع کشور پاگذاشتند. چون علم شیمی را به خوبی آموخته بودند، در این عرصه نیز خدمات بسیار ارزندهای به صنایع شیمیایی کشور کردند. به پاس این خدمات، انجمن شیمی و مهندسی شیمی ایران در دهمین کنگره خود (شهریور 1374)، با معرفی استاد دکتر عبدالجلیل مستشاری به عنوان شیمیدان برجسته و نمونه صنایع کشور، تجلیل شایستهای از این دانشمند و آموزگار علم شیمی به عمل آورد. گرچه خدمات استاد در صنعت بسیار حائز اهمیت است، اما مترجم ارزش نوآوریها و خدمات آموزشی ایشان را بالاتر میداند و امیدوار است جامعه علمی ایران این خدمات بزرگ را روزی به شایستگی ارج بگذارد.
اکنون که ویراست ششم کتاب شیمی عمومی 2 مورتیمر را پیش رو دارید. اصطلاحات آن طی سالیان متمادی نه تنها به این دلیل بود که شیمی قلمرو وسیع و در حال رشد دارد، بلکه به این دلیل بوده که نیازها، علایق و تواناییهای دانشجویان به طور مستمر در حال تغییر و دگرگونی است. به هر حال فلسفه و نگرش کلی شیمی عمومی 2 مورتیمر ثابت و استوار مانده است. کتاب شیمی عمومی 2 مورتیمر برای تبیین شیمی نوشته شده است و نه فقط عرضه واقیتهای تجربی شیمی. در نتیجه هر مفهوم جدید تا حد لازم برای درک آن، به صورت کامل نوشته شده است. در صورت لزوم ساده شده، ولی هیچگاه تحریف نشده است.
در فصل 1 کتاب شیمی عمومی 2 مورتیمر که شامل مروری بر تاریخ شیمی، بیان اصلاخات معین شیمی، دستگاه متری، ارقام بامعنی و روش محاسبات میباشد.، زمینه ساز فصلهای بعدی کتاب است. برای حل مسائل، مثالهای ساده و غیرشیمیایی بیان شده است.
فصل 2 برای اولین بار است که در کتاب شیمی عمومی 2 مورتیمر آمده است و جدید است و مقدمهای بر نظریه اتمی به دست میدهد. اگرچه جزییات ساختار الکترونی اتمها و شیمی هستهای در فصلهای بعدی (6 و 27) آمده است، اما در فصل 2 مطالب کافی درباره نظریه اتمی برای ایجاد بنیانی استوار به منظور ورود به استوکیومتری وجود دارد.
استوکیومتری، اساس درک تمام مفاهیم شیمی به شمار میرود. آوردن استوکیومتری در ابتدای کتاب، نه تنها امکان استفاده از این مفهوم در سرتاسر درس را میدهد (که به تقویت مهارتهای دانشجو منجر میشود)، بلکه امکان گسترش تدریجی موضوع را نیز فارهم میسازد (استوکیومتری محلول به همین منظور گنجانده شده است). از آنجا که معمولان یادگیری استوکیومتری برای نوآموزان شیمی دشوار است، بنابراین گسترش و تکوین آن به آرامی صورت گرفته است. به منظور سهولت کار، موضوع استوکیومتری را در دو بخش آوردهایم. یک بخش به فرمولها و ترکیبات (فصل3) و بخش دیگر به واکنش شیمیایی (فصل 4) اختصاص یافته است.
در کتاب شیمی عمومی 2 مورتیمر شیمی گرمایی (فصل 5) که بعد از استوکیومتری قرار دارد، بیامگر ارتباط شیمی با انرژی و ماده است و هر دوی آنها قابل سنجش کمی هستند. بحث زود هنگام شیمی گرمایی، راه را برای استفاده از مفاهیم انرژی (مانند انرژی یونش، انرژی شبکه و انرژی پیوند) در تکوین موضوعهای بعدی باز میکند.
در هفت فصل بعد، ساختار و خواص فیزیکی ماد، به ترتیب افزایش پیچیدگی، در کتاب شیمی عمومی 2 مورتیمر آمده است. ساختار الکترونی اتمها (فصل 6)، مفهوم پیوند شیمی را مطرح میکند. پیوند یونی (فصل7)، توصیف بنیادی پیوند کووالانسی و رزونانس (فصل 8) و شکل هندسی ملکولها، هیبرید شدن و اوربیتالهای ملکولی (فصل 9) به بیان ساختار ملکولی اختصاص یافته است. گازها (فصل 10) و مایعات و جامدات (فصل 11)، به حالتهای ماده میپردازد. بحث خواص فیزیکی محلولها در فصل 12 آمده است.
واکنشها در محلول آبی، فصل 13، که اولین بار در ویرایست قبلی آمده بود، مورد استقبال قرار گرفت. این فصل بعد از فصل مربوط به محلولها آمده است و منطقی هم به نظر میرسد. بحث مربوط به این نوع واکنشها که بخش مهمی از تمام واکنشهای شیمیایی شناخته شده را در برمیگیرد، شالوده مباحث بعدی است (به ویژه تعادل یونی، اسیدها و بازها، الکتروشیمی و شیمی توصیفی). علاوه بر این فصل 13 زمینه ساز بیان واکنشهای اکسایش – کاهش است که کمی پیش از الکتروشیمی (فصل 20) میباشد.
در فصلهای بعدی کتاب شیمی عمومی 2 مورتیمر نیز این روند مطالعه تفصیلی واکنشهای شیمیایی ادامه مییابد. سرعت واکنشهای شیمیایی (سنتیک شیمیایی) موضوع فصل 14 است. چهار فصل بعدی (15 تا 18) بیانگر شیمیایی هستند که موضعی گسترده و مهم است. در نگارش ترمودینامیک شیمیایی (فصل 19)، به واکنشهای شیمیایی و سیستمهای تعادلی توجه ویژهای شده است.
الکتروشیمی بعد از ترمودینامیک و تعادل آمده است تا اصول ترمودینامیک (به ویژه انرژی آزاد گیبس) و تعادل (به طور مشخص، معادلههای مربوط به ثابتهای تعدل) در تکوین مفاهیم الکتروشیمیایی (نیروی محرکه الکتریکی، پتانسیل الکترودها و معادله ترنست) مورد استفاده قرار گیرند.
شیمی توصیفی بخش عمدهای از بقیه کتاب شیمی عمومی 2 مورتیمر را تشکیل میدهد: نافلزات (فصلهای 21 تا 24)، فلزات و ترکیبات کمپلکسی (فصلهای 25 و 26)، شیمی عالی (فصل 28) و بیوشیمی (فصل 29). در ویراست ششم شیمی عمومی 2 مورتیمر شیمی هستهای (فصل 27) به طور کامل از نو نگاشته شده است.
سازماندهای موضوعهای این کتاب بازدارنده و دست و پاگیر نیست. چهار چوب کتاب به گونه ای طراحی شده است که برای درس های مختلف شیمی عمومی مناسب میباشد.
طی سالیان متمادی بسیاری از فصلها تقسیم شدهاند تا انعطاف پذیری کتاب افزایش یابد و استخراج چکیده درس آسانتر شود. در این ویراست ساختار اتمی و استوکیومتری به دو فصل تقسیم شدهاند .برای کمک به دانشجو بخشها و نکتههای مهمی در این کتاب گنجانده شده است. مثال ها که برای نمایش شیوه حل کردن مسائل شیمی طراحی شده استبه طور گسترده ای در کتاب آمده اند.
روش حل گام به گام مسائل بنیادی در داخل کادر آمده است. مطالب داخل کادرها برای دستیابی به راه حل مسائل و ارجاع به کارهای بعدی مفید است. چکیده مطالب که در پایان هر فصل آمده برای این ویراست تنظیم شده است. این چکیدهها بازنگری پی در پی فصل و ایجاد ارتباط بین مفاهیم و عرضه مطالب در یک قالب متفاوت را امکان پذیر میسازند.
مفاهیم کلیدی به همراه شماره بخش مربوط در پایان هر فصل تعریف شده است. این مفاهیم کارایی فراوانی در مطالعه مطالب و حل مسائل آن فصل دارد. اصطلاحات جدید در جاهایی که برای اولین بار آمده است با حروف سیاه یا با رنگ دوم مشخص شده اند. مطالب پایان فصل بر اساس نوع به صورت طبقه بندی شده و همچنین به صورت طبقه بندی نشده تنظیم شده است.
مسائل هر قسمت از فصل به جز مسائل طبقه بندی نشده به صورت زوجهای مشابه طراحی شدهاند. ضمنا پاسخ مسائل فرد در پیوست آخر کتاب آمده است. پیوست آخر کتاب گسترش یافته و شامل پاسخ مسائل فرد نکاتی درباره عملیات ریاضی و تعداد زیادی جدولهای مربوط به ثابتها و ضرایب تبدیل است این جدولها اکنون شامل پتانسیل الکترودها، ثابت های تعادل، دادههای ترمودینامیکی و میانگین انرژی پیوندهاست.
ویژگیهای بارز کتاب شیمی عمومی 2 مورتیمر در چاپ جدید به این شرح میباشد:
1- غلط های چاپی تا حد ممکن برطرف شده است.
2- جا افتادگیهای ترجمه اصلاح شده است.
3- متن کتاب، تجدید حروفچینی و صفحه آرایی شده است.
4- تصاویر مجددا بازآفرینی شده است و موارد دیگر…
نشر علوم دانشگاهی از سال 1365 با هدف ارائه کتابهای درسی مناسب برای دانشجویان آغاز به کار کرد و در این راه کوشید با استفاده از تجربیات موسساتی که قبلا در این راه گام برداشته بودند، از آسیب شناسیهای رایج در عرصه کتابهای دانشگاهی بهره گیرد. خوشبختانه این تلاش با حسن نظر استادان و دانشجویان روبرو شد. استقبال گسترد از این موسسه، صرف نظر از دلگرم کرددن همکاران ما، مسولیت ما را در ارائه خدمات بهتر افزون ساخت.
هدفهایی که نشر علوم دانشگاهی پیش روی خود قرار داده عبارتند از :
1- کیفیت علمی بالاتر از طریق تعمق بیشتر در عرصه های ترجمه ، تالیف و ویرایش
2- ارائه کتاب با خصوصیات ظاهری قنی بهتر برای ماندگاری کتاب و استفاده بهینه از آن
3- تا حد امکان ، ارزان ارائه کردن کتاب به نحوی که خرید آن برای دانشجویان میسر باشد
4- روزآمد کردن کتابهای موسسه از طریق انطباق ترجمههای موجود با آخرین ویراست متن اصلی
5- تامین نیاز دانشجویان به صورت پیوسته به نحوی که کتابها به بازار سیاه راه پیدا نکند